Przedsiębiorstwo Marmur

 

Jezernik, Naga wyspa. Gułag Tity
Czarne 2013
Naga wyspa to miejsce, w którym pod koniec lat 40., jugosłowiańskie władze osadzały zwolenników Stalina, członków Kominformu, i wszelkiej maści przeciwników politycznych. Jezernik opisuje miejsce, w którym zasady życia nie różniły się niczym od obozów totalitarnych. Naga wyspa i jej różne obozy to w gruncie rzeczy sieć łagrów, mały – wzorowany na ZSRR – system więzień w więzieniu, jakim była w tym okresie cała Jugosławia.
 
O nagiej wyspie długo nie mówiono publicznie, władze ukrywały jej istnienie, tymczasem przewinęło się przez nią wielu przeciwników Tity i partii, także tych zdjętych z bardzo wysokich stanowisk. Każdy, kto opuszczał obóz, zobowiązywał się do zachowania milczenia, a sieć obozów ukrywano pod nazwą Przedsiębiorstwo Marmur. Odnosiła się ona do pracy wykonywanej przez więźniów na wyspie – większość z nich spędzała całe dnie w kamieniołomach, rozbijając głazy na materiał do budowy dróg i pomników. Ci najbardziej niepokorni musieli pracować gołymi rękami albo też wyławiać piasek z dna morskiego za pomocą łopat.
 
W narracji Jezernika raz po raz powracają skojarzenia z lagrami i łagrami, trudno się bowiem oprzeć przekonaniu, że twórcy nagiej wyspy uczyli się w czasie II wojny, a potem zastosowali tę wiedzę w praktyce, wyraźnie ją jednak udoskonalając. W Gułagu Trzeci Oddział, odpowiedzialny za prawomyślność zeków, nie działał na tak olbrzymią skalę, jak policja obozowa na nagiej wyspie. W jugosłowiańskim obozie każdego popołudnia wysłuchiwano samokrytyki kolejnych więźniów, tutaj też sami więźniowie pełnili funkcje strażników i katów. Każdą nową grupę witano szpalerem – pędzono ją pomiędzy więźniami, których zadaniem było wygrażanie, bicie i opluwanie przybyszów. Ta kwestia stanowi właśnie o istotnej różnicy między jugosłowiańskim a radzieckim systemem łagrowym – na nagiej wyspie dzielono więźniów na kategorie według tego, jak traktują innych, o stopniu resocjalizacji stanowiło to, czy z odpowiednią pogardą i przemocą zwracają się do innych skazańców. Podział na kotły ustalano według stopnia zresocjalizowania i współpracy z obozową policją polityczną, nie zaś – jak w ZSRR – na podstawie wypracowanych norm. Bicie współwięźniów gwarantowało więc dostęp do lepszej zupy.
 
Ta reedukacja była procesem pilnie zaplanowanym i z pełną pieczołowitością przeprowadzanym –i to rękami samych więźniów. To oni wciskali głowy towarzyszy do kibla, atakowali ich w czasie spotkań resocjalizacyjnych, pilnowali w karcerach i nocą w barakach. Sami wydawali sobie jedzenie i wodę. Proces degradacji moralnej dzięki temu przebiegał jeszcze szybciej, więźniowie byli w stanie krzywdzić się nawzajem w takich miejscach i na takie sposoby, o jakich strażnikom się nawet nie śniło.  To wszystko właśnie sprawiało, że już dwa miesiące po przybyciu do obozu, więźniowie ustawiali się w szpalerze i na oślep bili kolejnych. Jezernikowi, gdy pisze o tej degradacji, udaje się zachować właściwy ton – nie rozgrzesza więźniów, ale ich też nie demonizuje, pochyla się raczej nad ludzkim cierpieniem, szuka mechanizmów, które stosowano z wyrachowaniem by łamać co bardziej oporne jednostki.
 
Naga wyspa to książka świetna, doskonała opowieść historyczna, z wyraźnymi i konkretnymi odwołaniami do źródeł, przywoływaniem nazwisk świadków, więźniów i polityków. Jezernikowi towarzyszy ciągle świadomość, że musi spłacić pewnego rodzaju dług (jaki ma milczące i dość obojętne społeczeństwo) wobec więźniów, opowiedzieć tę historię, bo nikt inny tego nie zrobi, nikomu nie zależy na pamięci o tym obozie.  Jednocześnie nie popada w tony martyrologiczne, zachowuje zawsze chłód i dystans, spoza którego wyziera jednak dyskretnie ofiarowane współczucie. Reportaż historyczny Jezernika jest przerażający w swej wymowie, zdziera bowiem pozłotkę z folderów turystycznych reklamujących pobyt nad Adriatykiem, uświadamia, że w kilka lat po wojnie, gdy trwały jeszcze procesy zbrodniarzy hitlerowskich, w nowym miejscu podjęto i udoskonalono ich techniki. 

Comments

Komentarzy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *