Ludmiła Ulicka, To tylko dżuma
Przeł. Agnieszka Sowińska
Wydawnictwo Literackie 2024
To jest zdecydowanie najlepsza powieść zagraniczna, jaką przeczytałam w 2024 roku. Zimna, pokręcona, przesuwająca linie podziałów, zadająca niewygodne pytania, a wszystko to skondensowane, zrolowane na 123 stronach – a więc to, co lubię w literaturze najbardziej.
1939 rok, Moskwa, ostry stalinizm. Radzieccy naukowcy chcą opracować szczepionkę na dżumę, nie tylko po to, by wyleczyć jedną z najgorszych plag ludzkości, ale też z potrzeby prześcignięcia krajów demokratycznych. Jeden z badaczy zostaje wezwany z Saratowa do stolicy, by przedstawić przebieg badań. Pędząc do dzwoniącego w nocy telefonu, przez przypadek przesuwa sobie maseczkę. Umiera w szpitalu kilka dni później, a różne służby próbują opanować epidemię.
Ulicka rozwija fabułę serią krótkich, bardzo dynamicznych scen z udziałem kilkudziesięciu postaci – laboratoria, przedziały w pociągu, gabinety lekarskie, sale szpitalne, mieszkania – cały czas przesuwamy się między nimi. Akcję napędza z jednej strony rozwój choroby, z drugiej ruchy ludzkie – kolejne telefony i NKWD, które użycza swoich zasobów, by wspomóc walkę z chorobą. Na pierwszy etapie najważniejsze jest bowiem zatrzymanie i odizolowanie wszystkich osób, które miały kontakt z pacjentem 0. Komisarz ludowy zdrowia dzwoni do Wysoko Postawionej Osoby (prawdopodobnie Ławrientij Beria) z prośbą o pomoc, a ten woła do słuchawki: „Pomożemy. I z nazwiskami, i z likwidacją”.
W różne miejsca ruszają więc samochody, odbywają się błyskawiczne zatrzymania. Pracownicy NKWD wciąż wbiegają na jakieś klatki, skądś wyciągają ludzi. Radzieckie społeczeństwo już właściwie nie reaguje, bo nie skończyła się jeszcze wcale fala aresztowań zapoczątkowana w 1937. Wszyscy są przyzwyczajeni do nocnych najść, zabierania ludzi z domów i w nocy.
„To tylko dżuma” stawia więc przewrotne pytanie o to, czy epidemię da się opanować tylko w kraju totalitarnym – bo w jej historii NKWD ratuje kraj od śmierci w męczarniach, skrajnego wyludnienia. Jednocześnie te wszystkie scenki rysowane są tak, że w kilku zdaniach i słowach autorka buduje od podstaw swoje postaci, nadaje im cechy indywidualne, by potem tylko zderzań je z innymi, pokazują setki możliwych trajektorii losu. Przy uważnej lekturze widać wyraźnie, że Ulicka odczłowiecza policję, a silnie indywidualizuje pozostałe postaci – nawet Beria w tej powieści nie występuje pod nazwiskiem, nie ma twarzy, podobnie jak wszyscy jego podwładni. System jest już tak ustabilizowany, że właściwie nie musi opierać się na ludziach, potrzebuje tylko mięsa, jakichś mięśni, które utrzymują jego trwanie. NKWD nie ma tu twarzy, nawet mundurów, bo zakrywają je kombinezony epidemiczne. Odczłowieczenie doprowadza więc autorka do skrajnej formy.
Ulicka pisze sama, że „To tylko dżuma” to scenariusz. Ale gdyby potraktować go jako powieść, byłaby to powieść historyczna, a nie fikcja literacka w pełnym znaczeniu tego słowa. Zawsze mówię moim studentom, że jeśli mają mało znaków na recenzję, to powinni w pierwszej kolejności wycinać roztrząsania dotyczące gatunkowości, bo takiego brandzlowania polonistycznego poza osobami po fachu nikt nie ceni. Tutaj ma ono jednak znaczenie: opowieść o dżumie w 1939 roku w ZSRR nie jest political fiction, ani historią alternatywną, tylko zdarzeniem prawdziwym. Ulicka na bazie kilku faktów buduje swoją opowieść, napędza ją też inna wiedza: o zatrzymaniu w Moskwie epidemii cholery w 1959 roku (pisze o tym w rozmowie dodanej do polskiego wydania książki – rozmowie z 2021 roku, a więc ze środka innej epidemii).
Dawno nie czytałam książki tak przewrotnej, tak doskonale skonstruowanej, lekkiej i czystej (jest tu kilka postaci heroicznych), a jednocześnie gęstej i wbijającej ostrze w sam środek dyskusji o uwikłaniu politycznym, w której przecież tkwi też sama Ulicka jako rosyjska autorka, równocześnie nagrodzona i francuską Prix Médicis, i rosyjskim Bookerem (jako pierwsza kobieta).