Marguerite Yourcenar, Pamiętniki Hadriana
WAB 2008
Pamiętniki Hadriana to najsłynniejsza powieść Marguerite Yourcenar, powieść, która powstawała przez prawie trzydzieści lat – autorka wpadła na pomysł uczynienia cesarza bohaterem swego tekstu w młodości, w czasie zwiedzania Villi Hadriana. Ukończyła tę historię już po II wojnie światowej, mając lat czterdzieści osiem. Nie znajdziemy jednak w tekście żadnych odniesień do wydarzeń wojennych.
Yourcenar wybrała na bohatera jednego z pięciu cesarzy, za panowania których Rzym przeżywał swój złoty wiek. W powieści stary Hadrian spisuje na łożu śmierci swoje wspomnienia, oprowadza tym samym czytelnika po własnym życiu i po cesarstwie rzymskim z okresu II wieku n.e. Hadrian wywodził się z Hiszpanii, ale porusza się między Rzymem a Atenami – dwoma centrami wytyczającymi granice cywilizacji w świecie starożytnym. W stolicy imperium zaczyna robić karierę: najpierw jako sędzia w trybunale spadkowym, później jako wojskowy. Zostaje dowódcą legionu i wyjeżdża walczyć nad Dunaj, poznaje barbarzyńców przekraczających granice państwa. Zostaje przyjęty do sztabu Trajana – nowego cesarza, adoptowanego przez Nerwę. Po Trajanie obejmie tron sam Hadrian – także adoptowany, a zapis w testamencie wyznaczy mu nową rolę do spełnienia, rolę, o którą starał się u boku cesarza-generała przez ponad dziesięć lat.
Yourcenar nie pokazuje nam tu walk o władzę, dworskich intryg, choć Hadrian bierze w nich udział. Z fabuły, jaką daje jej życie Hadriana, wybiera wydarzenia, które układają się w Bildungsroman, a nie powieść polityczną czy awanturniczą. Zamiast koncentrować się na rozgrywkach między zwolennikami różnych pretendentów do tronu, autorka przedstawia dojrzewanie Hadrian, który kilkakrotnie zmienia swą tożsamość. Bohater patrzy na otaczający go świat ciągle z dystansu, podążając za naukami stoików, zmusza się do zachowywania spokoju i chłodu – choć zależy mu na koronie, rozważa problem samobójstwa – bo przecież wszystkie te ziemskie pragnienia nadmiernie go angażują. Widzi szerzej niż inni – wykształcony poeta, filozof i żołnierz, przyswaja sobie opozycyjne treści filozofii i nauk antycznych, godzi je, ale równocześnie jest niewolnikiem tłumu, którym rządzi. Na początku swego panowania musi zdobyć jego łaskę, zależny jest od Senatu, z którym rywalizuje o wpływy. To Hadrian tworzy nowy Rzym – Trajan podbijał kolejne ziemie, urzeczony ideą rozciągnięcia Rzymu na całą znaną mu ziemię. Hadrian cofa granice, oddaje podbijane przez poprzednika terytoria, dąży do umocnienia terenów związanych wcześniej z cesarstwem. Głosi pokój, rozbudowuje i zakłada miasta, ustala nowe, łagodniejsze prawa, nadaje równouprawnienie różnym kultom wyznawanym w granicach imperium, wprowadza ulgi podatkowe, rozwija handel, prowadzi sądy, łagodzi spory. Pamiętniki Hadriana nie są więc powieścią przygodową, bowiem świat, w który wkracza główny bohater nie jest mu obcy. Przygody Hadriana to raczej dzieje jego myśli, przekształcanie się światopoglądu, ścieranie z rzeczywistością zewnętrzną.
W pamiętnikach Hadrian stara się ocenić swoje panowanie i samego siebie – szuka w sobie słabości, wad, podkreśla sukcesy. Wszystko to jednak ma cechy gry z odbiorcą, którym jest jego adoptowany wnuk, sukcesor korony – Marek Aureliusz. Hadrian zwierza mu się ze swoich dylematów, ale nie jest szczery, opowiada tylko o tym, co chce ujawnić. Hadrian to postać sprzeczna, ale i godząca sprzeczności: żołnierz i filozof, miłośnik sztuki i morderca, oschły rozpustnik uciekający od miłości i kochanek stawiający swemu umiłowanemu Antinousowi miasta i mauzolea, cesarz stroniący od blichtru, władca największego państwa podziwiający ascetów i braminów. Przede wszystkim jednak – Narcyz.
Hadrian pisze pamiętniki nie po to, by pouczyć Marka Aureliusza (choć tak deklaruje), lecz by stworzyć swój własny obraz, ponieważ cały czas czuje się obcy sobie, rozerwany między opozycjami. Proces pisania jest więc odnajdywaniem siebie, poznawaniem:
Trzy czwarte mojego życia wymykają się zresztą temu określeniu przez czyny: masa moich zachcianek, pragnień, moich projektów nawet pozostaje tak mglista i nieuchwytna jak widmo.
Nadaje więc formę temu, co do tej pory było formy pozbawione, tak jak nadał nowy kształt cesarstwu, tak teraz, po zakończeniu służby dla państwa, nadaje formę swojemu życiu. Nie widzi bowiem obrazu siebie w historii oficjalnej, dziejach Rzymu:
Mam swoją własną chronologię, niemożliwą do uzgodnienia z tą, która opiera się na założeniu Rzymu, albo z erą Olimpiad. Piętnaście lat w wojsku trwały krócej niż jeden ranek w Atenach.
Yourcenar tematem swojego dzieła czyni historię „niewidowiskową” – czynności rozłożone na dekady, mozolne budowanie państwa, utrzymywanie jego granic, rozwój gospodarki – autorka odległa jest od klasycznego modelu powieści historycznych, w których bohaterowie niesieni są przez wir historii, a akcja osadzona jest w czasach spektakularnych wydarzeń.
Autorka stara się tchnąć życie w pisma antycznych kronikarzy, tworzy rodzaj literackiego falsyfikatu – w jak najmniejszym stopniu odchodzi od źródeł, wykorzystuje wszystkie znalezione w nich informacje, jednak tropem historyków XIX-wiecznych, uprawiających dziejopisarski nurt w powieści historycznej, podąża ona jedynie częściowo. Wypełnia miejsca puste, pozostawione przez antycznych skrybów swoją własną wiedzą, każe przechodzić Hadrianowi przez doświadczenia typowe dla jego epoki, znane nam z innych źródeł, wierna jest realiom historycznym, lecz twórczo je przekształca. Kreuje olbrzymią część biografii Hadriana. Właśnie te wątki fikcjonalne wysuwają się na pierwszy plan. Do tego poziomu zaliczyłabym wątek romansu Hadriana z Antinousem, który, choć historycznie potwierdzony, został w ogromnym stopniu przepracowany przez autorkę. Antinous to przeciwieństwo cesarza – młody chłopak, całkowicie obojętny na sprawy państwowe i dworskie rozgrywki. Jedynym autorytetem jest jego kochanek – Hadrian. Romans z młodym Bityńczykiem sprawia, że Hadrian zaczyna myśleć o sobie jak o Zeusie, Proteuszu, a także Achillesie – przypisując Antinousowi rolę Patroklesa. Chłopak, przezwyciężając własne starzenie się (ma dwadzieścia lat – więc według obyczajów antycznych jest już zbyt dojrzały, by pozostać faworytem starszego mężczyzny) i znudzenie kochanka, popełnia samobójstwo, ofiarowując swoje życie bogom, by przedłużyli życie cesarza i byli mu łaskawi. Yourcenar przedstawia ich związek jako przedłużenie wątku narcystycznego – Hadrian daje się uwieść nie samemu Bityńczykowi, lecz obrazowi siebie, jaki widzi w oczach chłopca; Antinous to źródło, w którym przegląda się Hadrian-Narcyz.
Yourcenar pokazuje czytelnikowi, że przeszłość stanowi prehistorię współczesności, że w losach Hadriana odbija się wielowymiarowość ludzkiego losu. Hadrian jest dla niej symbolem duszy błądzącej, niespokojnej i nigdy niezaspokojonej.